Բնագիտական ուսումնասիրության համար մեծ նշանակություն ունեն չափումները: Դրա համար օգտագործվում են մեծությունները և դրանց միավորները:

Հաճախ ենք լսում հետևյալ արտահայտությունները. Եթե մրսել ես, տաք թեյ խմիր․ կամ էլ՝ ամռանը եղանակները ավելի տաք են, քան ձմռանը: Երկու դեպքում էլ խոսքը  մեծության՝ ջերմաստիճանի մասին է: Մի դեպքում խոսքը հեղուկի (թեյի), մյուս դեպքում օդի ջերմաստիճանի մասին է։

Երբ խոսում ես առարկայի ձգվածության կամ երկու առարկաների միջև եղած հեռավորության մասին, օգտագործում ես քեզ հայտնի մեկ այլ մեծություն՝ երկարությունը:

Երբ կշեռքով կշռում ես խնձորները, ապա իմանում ես նրանց զանգ­վածը, որը նույնպես մեծություն է: Մեծություն է նաև ժամանակը, որի միջոցով որոշվում է որևէ գործընթացի կամ երևույթի տևողությունը: Յուրաքանչյուր մեծություն մեզ որոշակի պատկերացում է տալիս մարմնի կամ երևույթի այս կամ այն հատկության մասին: Ցանկացած մեծություն (երկարություն, ժամանակ, զանգված, ջերմաստիճան) կա­րելի է չափել, դրա համար օգտագործվում են չափման միավորներ: Իսկ ի՞նչ է չափման միավորը: Պատկերացրու, որ երկու աշակերտի, որոնցից մեկը բարձրահասակ է, մյուսը՝ կարճահասակ, հանձնարարվել է քայլերով չափել դպրոցի խաղահրապարակի երկարությունը: Երկու աշակերտները միևնույն տեղից և միևնույն գծով քայլերով չափեցին խաղահրապարակի երկարությունը: Բարձրահասակ աշակերտի քայ­լերի թիվը կազմեց 90. իսկ ցածրահասակինը’ 100: Տվյալ դեպքում քայլը երկարության չափման միավորն է: Սակայն նշված օրինակից ակնհայտ է դառնում, որ յուրաքանչյուր մարդ ունի իր քայլի երկա­րությունը: Նման ձևով երկարություն չափելու դեպքում կառաջանա խառնաշփոթ, որից անհնար կլինի գլուխ հանել:

Գիտնականները հարմարության համար սահմանել են չափման միա­վորների միասնական համակարգ: Օրինակ՝ ինչպես արդեն գիտես, ջեր­մաստիճանը չափվում է աստիճաններով, երկարությունը՝ մետրերով, զանգվածը՝ գրամներով, կիլոգրամներով և այլն, ժամանակը՝ ժամերով, րոպեներով, վայրկյաններով:

Քանոնի կամ չափման գործիքի յուրաքանչյուր բաժանում համապատասխանում է որոշակի չափման միավորի: Նրանք բոլորը ունեն մի ընդհանուր հատկանիշ բաժանումներով սանդղակներ։ Օրինակ՝ քանոնի վրա կարելի է գտնել բաժանումներ, որոնք համապատասխանում են մեկ սանտիմետրին և մեկ միլիմետրին, կշեռքի վրա՝ համապատասխան գրամին և կիլոգրամին, իսկ ժամացույցի վրա էլ՝ համապատասխան րոպեին և ժամին:

Հայաստանում օգտագործված չափման միավորներ

Հայաստանի չափման միավորներ

Չափում թիզով

Առաջադրանքներ՝

Չափում․ Առաջադրանքներ

1. Քանոնով չափիր տետրի երկարությունը՝ արտահայտ­ված սանտիմետրերով և միլիմետրերով: Ստացված տվյալները գրանցիր տետրում:

2. Չափիր քո քայլի երկարությունը: Այնուհետև քայլերով չափիր քո դասարանի, դպրոցի միջանցքի երկարու­թյունը: Ստացված տվյալները արտահայտիր մետրե­րով և սանտիմետրերով:

3. Տանը բացիր պայուսակդ և որոշիր տվյալ պահին դրա­նում եղած առարկաների զանգվածները: Ստացված տվյալներն արտահայտիր կիլոգրամներով և գրամնե­րով: Աշխատանքային տետրում արտագծիր ստորև տրված աղյուսակը և ստացված տվյալները լրացրու դրա մեջ:

Արմատ և ածանց

Արմատը բառի հիմնական իմաստն արտահատող մասն է, հիմքը: Արմատը արտահայտում է բառի հիմնական իմաստը և չի բաժանվում բաղադրիչների:

Օրինակ՝ թագ արմատից ունենք թագավոր, անթագ, թագուհի բառերը:

Բառի վերջից կամ  սկզբից ավելացող մասնիկները, որոնք փոխում են բառի իմաստը և կազմում նոր բառեր, կոչվում են ածանցներ:

Օրինակ՝ տուն-անտուն, գիր—գրություն, խմոր—խմորեղեն:

Այս բառերի ան, ություն, եղեն մասնիկները ածանցներ են:

Առաջադրանքներ՝

1.Տրված բառերը կազմող մասերն առանձնացրո՛ւ: Արմատներն ընդգծիր:

Օրինակ՝ մայրություն – մայր + ություն

ան-ամոթ, ամպ-ոտ, քար-ոտ, օդ-ային, դ-գոհ, հեռա-վոր, բարութ-յուն, գր-ավոր, ան-որոշ,  տ-հաճ:

2. Գտիր հետևյալ բառերի ընդհանուր արմատները:

ամառանոց, ամառային-ամառ,
ջերմություն, ջերմանավ-ջերմ,
նավահանգիստ, նավավար-նավ ,
վարիչ, վարել, ղեկավար-վարել,
հազարավոր, հազարամյակ-հազար,

3. Կազմիր նոր բառեր հետևյալ արմատներով՝

քար, հող, դաս, տուն, երկար, հերոս, սխալ

քարքարոտ,

հողամաս,

դասընկերուհի,

անտուն ,

երկարամազ,

հերոսամարտ,

անսխալ,

4.Կազմիր բառեր հետևյալ ածանցներով՝

ավոր, ուրդ, որդ, ական, արան,  անք, ավուն

թագավոր,

բուրդ,

ճամփորդ,

տպարան,

խնդրանք,

կանաչավուն ,

5.Գրիր մեկ բառով՝

մարդ, որը լողում է-լողորդ,
մարդ, որը հեծանիվ է քշում-հեծանվորդ,
մարդ, որը մեքենա է վարում-վարորդ,
մարդ, որը ճամփա է գնում-ճամփորդ,
մարդ, որն առաջնորդում է-առաջնորդ
մարդ, որը որս է անում-որսորդ
մարդ, որն անցնում է ինչ-որ տեղով-անցորդ
մարդ, որը գնումներ է կատարում-գնորդ

Ո՞ր ածանցը ավելացավ բոլոր բառերը կազմելիս: Որդ

 

Հայաստանի նշանակալի գետերն են.

• Ախուրյան – 186 կմ, սկիզբ է առնում Արփի լճից։

• Մեծամոր – կարճ (40 կմ), բայց հանրապետությունում ամենաջրառատ գետն է։

• Քասախ – Մեծամորի ձախակողմյան խոշոր վտակն է, սկիզբ է առնում Արագած և Փամբակ լեռների լանջերից։

• Հրազդան – 141 կմ, սկիզբ է առնում Սևանա լճից։

• Արփա – հոսում է նեղ կիրճով, տեղ-տեղ ընդմիջվում է գոգավորություններով և հատելով ՀՀ պետական սահմանը՝ Արաքսի մեջ է թափվում Նախիջևանի Հանրապետության տարածքում։

• Որոտան – Զանգեզուրի ամենամեծ գետն է (178 կմ), հովտի խորությունը տեղ-տեղ հասնում է մի քանի հարյուր մետրի։

• Դեբեդ – 178 կմ, որը կազմավորվում է Փամբակ և Ձորագետ գետերի միախառնումից։

Հայտնի են նաև Ողջին, Մեղրիգետը, Աղստևը, Գետիկը և Ոսկեպարը։

Այս ցանկում ներկայացված են Հայաստանի հիմնական գետերը

Անվանում	Թափվելու տեղ	Գետի ընդհանուր երկարությունը (կմ)	Երկարությունը Հայաստանի տարածքում (կմ)
Փամբակ	Դեբեդ	86	86
Ձորագետ	Դեբեդ	57	57
Դեբեդ	Խրամ	178	152
Աղստև	Կուր	133	99
Գետիկ	Աղստև	48	48
Արաքս	Կուր	1072	158
Ախուրյան	Արաքս	186	186
Մանթաշ	Ախուրյան	32	32
Մեծամոր (Սևջուր)	Արաքս	40	40
Քասախ	Մեծամոր (Սևջուր)	89	89
Գեղարոտ	Քասախ	25	25
Ամբերդ	Քասախ	36	36
Հրազդան	Արաքս	141	141
Մարմարիկ	Հրազդան	37-42	37-42
Մեղրաձոր	Մարմարիկ	14,7	14,7
Դալար	Հրազդան	13	13
Արայի	Հրազդան	16	16
Գետառ	Հրազդան	24	24
Ազատ	Արաքս	56	56
Վեդի	Արաքս	58	58
Շաղափ	Վեդի	19	19
Արածո	Արաքս	40	25
Արփա	Արաքս	126	90
Դարբ	Արփա	22	22
Հերհեր	Արփա	28	28
Մանիշկա	Արփա	16	16
Ելփին	Արփա	23	23
Եղեգիս	Արփա	47	47
Սելիմագետ	Եղեգիս	22	22
Մեղրի	Արաքս	32	32
Ծավ	Արաքս	42	27
Ողջի	Արաքս	88	56
Գեղի	Ողջի	30	30
Որոտան	Արաքս	179	119
Մասրիկ	Սևանա լիճ	43	43
Ձկնագետ	Սևանա լիճ	22	22
Վարդենիս	Սևանա լիճ	28	28
Ծակքար	Սևանա լիճ	28	28
Արգիճի	Սևանա լիճ	51	51
Գավառագետ	Սևանա լիճ	24	24